Rozwój poznawczy dziecka

podrozdział pracy dyplomowej

Procesem poznawczym nazywa się taki „zespół aktywnych czynności psychicznych, dzięki którym człowiek poszerzy zasób wiedzy o otaczającym świecie i sobie samym” [1]. Lidia Wołoszynowa twierdzi, że „procesy poznawcze dzieci w młodszym wieku szkolnym charakteryzuje dynamiczny rozwój, dokonujący się w kierunku wyodrębnienia się i usamodzielnienia czynności umysłowych. Dużą rolę odgrywa w tym systematyczne nauczanie i coraz szersze, pogłębiające się uczestnictwo dziecka w życiu społecznym i kulturalnym jego otoczenia” [2].

Dziecko już w wieku przedszkolnym gromadzi wiele spostrzeżeń, gdy je mimo woli lub przypadkiem coś zainteresuje. Nie umie ono jeszcze zwracać uwagi na szczegóły. Szkoła zaczyna kierować spostrzeganiem dziecka. S. Szuman twierdzi, iż w młodszym wieku szkolnym rozwija się nie tylko spostrzeganie, ale i spostrzegawczość, która „polega na dążeniu do zauważenia i wyodrębnienia w materiale danym w spostrzeganiu elementów i szczegółów, które dotąd uchodziły uwagi, na zdolność znajdowania i odkrywania nowych momentów i faktów. Spostrzegawczość polega więc na odkrywczej czynności umysłu” [3].

Pierwsze lata pobytu w szkole są okresem, który ma istotne znaczenie dla dalszego rozwoju dziecka ze względu na pełnione przez szkołę funkcje kształcące, poznawcze, opiekuńczo – wychowawcze i kompensacyjno – korekcyjne, przygotowujące do dalszej edukacji. Szkoła dzięki systematycznemu nauczaniu, intensyfikacji oddziaływań wychowawczych powoduje „szybkie przeobrażenia w świadomości i osobowości dziecka, szczególnie w sferze umysłowej i społecznej” [4]. Dziecko wkraczające w mury szkolne ma za sobą okres przedszkolny, w którym dominowała działalność zabawowa. W młodszym wieku szkolnym dziecko podejmuje rolę ucznia. E. Hurlock przypisuje rozwojowi poznawczemu dziecka 8 – 9 letniego cechy stadium operacji konkretnych.

W tym czasie niejasne, mgliste pojęcia z lat przedszkolnych stają się konkretne i wyraźne. Dzieci mogą już zacząć myśleć dedukcyjnie, tworzyć pojęcia przestrzeni i czasu oraz kategoryzować przedmioty, zdolne są też do przyjęcia roli innych ludzi, a to prowadzi do lepszego zrozumienia rzeczywistości [5].

Rozumienie opiera się na pojęciach, więc ich rozwój i trafność decydują o poziomie rozumienia. Pojęcia kształtują się pod wpływem wielu czynników. Dużą rolę odgrywa w tym systematyczne nauczanie i coraz szerszy udział dziecka w życiu społecznym i kulturalnym jego otoczenia. Szkoła ukierunkowuje procesy poznawcze dziecka, więc z czasem stają się one coraz bardziej dowolne i przebiegają z coraz większym udziałem świadomości dziecka, które uczy się kierowania swoją uwagą, pamięcią, spostrzeganiem, uczeniem się. Również dużą rolę odgrywa rozwijająca się motywacja dziecka, stająca się w coraz większym stopniu motywacją własną.

Poszczególne procesy psychiczne dziecka i jeno właściwości umysłowe są ze sobą ściśle powiązane. O rozwoju spostrzeżeń nie można mówić w oderwaniu od rozwoju pamięci, a uwagi nie można oddzielić od rozwoju mowy, spostrzeżeń i myślenia.

Aby powstało spostrzeżenie, dziecko dokonuje analizy cech przedmiotów działających na narządy zmysłowe i jednocześnie syntezuje cechy spostrzeżonego przedmiotu, tak aby stworzyły one jego jednolity obraz. Ważną cechą charakteryzującą proces spostrzegania jest to, że w skład obrazu spostrzeganego przedmiotu wchodzą nie tylko wrażenia, które przedmiot ten wywołuje w danej chwili, ale i te, które wywołał dawniej, w poprzednim doświadczeniu.

Procesy spostrzegania zaczynają się wyodrębniać i kształtować jako procesy specjalne lub samodzielne i skierowane na jakiś świadomy cel. Dzieci 4 – 5 letnie osiągają to z trudem, natomiast dziecko szkolne, w myśl stawianych mu wymagań, powinno umieć podporządkować swoje spostrzeganie określonemu celowi, oderwać się od zajęć i wrażeń ubocznych, nauczyć się kierować swoim spostrzeganiem. U dzieci rozpoczynających naukę szkolną rozwój spostrzegania idzie w parze z rozwojem zdolności do wyodrębniania poszczególnych cech spostrzegawczości przedmiotów i do uogólniania tych cech, na przykład dla dziecka szkolnego, które używa kolorowych kredek, wyodrębnienie barwy od przedmiotu dokonuje się w praktyce życiowej, dzięki niej staje się możliwe. Natomiast dla dziecka w tzw. okresie żłobkowym kolor jest czymś nieodłącznym od przedmiotu.

Dzieci w wieku szkolnym spostrzegają i rozpoznają rzeczy przedstawione w konturach, rysunkach, schematach. W tym wieku spostrzeganie i umiejętności obserwacyjne łączą się z rozwojem uwagi, koncentracji. Dokładność, a także trwałość dziecięcych spostrzeżeń zależy od tego, ile analizatorów uczestniczy w obserwowaniu przedmiotu. Większa ich ilość w spostrzeganiu zwiększa percepcyjną aktywność ucznia, wzbogaca jego wyższą czynność nerwową, pozwala opanować podany materiał z różnych stron, a więc zapewnia pełniejsze, konkretniejsze i dokładniejsze spostrzeganie i trwałe zapamiętanie. W młodszym wieku szkolnym dziecko czasami ujmuje cały przedmiot lub zjawisko, nie wyodrębniając części. Wynika to stąd, że w jego spostrzeganiu brak jeszcze umiejętności analizy i syntezy obrazu. Aby spostrzeżenia były pełnowartościowe, należy aktywnie organizować proces spostrzegania. Wtedy przeradza się on w obserwację [6].

Rozwój spostrzegawczości i umiejętności obserwowania polega także na tym, że dzieciom przygotowanym do obserwacji określonych przedmiotów zaczyna wystarczać słowny opis tego, co będzie przedmiotem i celem ich spostrzeżeń i obserwacji. Przestają czuć potrzebę ilustracji, popierania każdego wyjaśnienia słownego pokazem konkretu [7]. Obserwacja dzieci pod wpływem nauczania staje się ukierunkowana, trwała, dokładna i skuteczna. Praktyka obserwacji podnosi ogólny poziom umysłowy kształtuje spostrzegawczość, z którą łączy się dociekliwość i wnikliwość.

Psychika dziecka, zwłaszcza w wieku młodszoszkolnym odbiera świat intensywnie, wszystkimi bodźcami, ale także w tym okresie mocno zarysowuje się znaczenie wyobraźni podbudowanej spostrzeżeniami otaczającego świata. Dziecko wyobraża sobie nie tylko to, co aktualnie spostrzega, lecz może sobie przedstawić każdą rzecz, o której pomyśli [8]. W ujęciu psychologicznym Marii Żebrowskiej [9] wyobraźnia to zdolność do odtwarzania spostrzeżeń, które powstają w kontakcie z rzeczywistością oraz do tworzenia nowych wyobrażeń. Dzięki wyobraźni dziecko może odtworzyć sobie obraz danej rzeczy, którą oglądało na obrazku. U niektórych dzieci odtwarzany obraz jest bardzo żywy, wyrazisty, czasem tak żywy, iż dziecku wydaje się, że to, co sobie wyobraża, dzieje się w rzeczywistości. Maria Przetacznikowa zauważa, że wyobraźnia to zdolność do tworzenia w świadomości czegoś nowego w stosunku do uprzedniego doświadczenia. Jest to zdolność przedstawiania sobie zgodnie z własną wolą sytuacji, osób, przedmiotów, zjawisk itp. Zdolność do tworzenia wyobrażeń twórczych, odtwarzanie przewidywania [10].

Są dzieci, których wyobraźnia jest nie tylko bardzo żywa, lecz także zdolna do tworzenia obrazów przedmiotów i sytuacji, których nigdy nie oglądały, nie przeżyły. Żywość i bogactwo wyobraźni zależą od ogólnego rozwoju psychicznego dziecka, a także od rozwoju emocjonalnego. Dzieci o dużej wrażliwości uczuciowej odznaczają się nie tylko umiejętnością, ale również skłonnością do przeżywania różnego rodzaju sytuacji wyobrażonych, nierzeczywistych, niekiedy nawet do fantazjowania, które może wyrażać się w marzeniach a nieraz w zmyśleniach. Żywość i bogactwo wyobraźni interesuje zazwyczaj rodziców dzieci najmłodszych. Zastanawiają się oni nad wyobraźnią swego dziecka szczególnie wtedy, gdy jest ona nadmiernie żywa i gdy z jej działaniem łączą się przeżycia lękowe. Rzadko natomiast starają się poznać inne problemy związane z wyobraźnią dziecka, zwłaszcza starszego – w wieku szkolnym. Tymczasem wyobraźnia stanowi ważny czynnik rozwoju każdego dziecka, pozostaje bowiem w ścisłym związku zarówno z myśleniem i pamięcią, jak i przeżyciami emocjonalnymi.

Wyobraźnia odgrywa ważną rolę w poznawaniu świata, gdyż nie wszystkie przedmioty i zjawiska są dostępne bezpośredniemu poznaniu dziecka. Poznanie wielu nieznanych przedmiotów, sytuacji, zjawisk, procesów dokonuje się w sposób pośredni, dzięki powstawaniu nowych wyobrażeń opartych na wyobrażeniach faktów i zjawisk znanych. Nie wszystkie jednak dzieci są w jednakowym stopniu zdolne do tworzenia nowych wyobrażeń i nie wszystkie dysponują jednakowo bogatą i żywą wyobraźnią. Funkcjonowanie wyobraźni zależy od bogactwa dotychczasowych przeżyć dziecka. Im więcej doznań, doświadczeń miało ono okazję przeżyć, tym łatwiej powstają u niego nowe wyobrażenia wytwórcze. Tak więc na działanie wyobraźni składają się dwa czynniki: bogaty zasób elementów, z których mogą powstawać nowe wyobrażenia oraz zdolność do tworzenia nowych całości z elementów znanych, z posiadanego „materiału”.

Najbliższe otoczenie dziecka ma szczególnie duży wpływ na pierwszy z tych czynników: może mu dostarczyć bogactwa wrażeń, przeżyć, doświadczeń. Powstają one dzięki bezpośredniemu kontaktowi z rzeczywistością, z życiem, dzięki rozmowom z dorosłymi, słuchaniu opowiadań, dzięki oglądaniu filmów, programu telewizyjnego, słuchaniu radia, korzystaniu z programów komputerowych, a u dzieci starszych podczas nauki szkolnej i pod wpływem lektury. Na drugi natomiast czynnik funkcjonowania wyobraźni otoczenie ma mniejszy wpływ. Może tylko pobudzać tę zdolność. Łatwość tworzenia nowych wyobrażeń ma bardzo poważny wpływ na działalność dziecka w różnych okresach jego rozwoju.

Wyobraźnia dziecka w młodszym wieku szkolnym przekształca się z mimowolnej w wyobraźnię dowolną: kierowaną i twórczą. W związku z rozwojem analizy spostrzeżeniowej zmienia się charakter wyobrażeń odtwórczych i wytwórczych dziecka. Nauka szkolna poszerza możliwości wyobrażeniowej reprezentacji świata, stanowiąc zarazem hamulec dla rozwoju nieskrępowanej wyobraźni twórczej. Wyobraźnia staje się bowiem w większym stopniu niż poprzednio procesem kierowanym przez nauczyciela oraz przez materiał informacyjny tkwiący w dobrze już zróżnicowanych podmiotowo bodźcach, dopływających z otoczenia. Zachowanie właściwej proporcji między pobudzaniem twórczej wyobraźni przez dzieci poprzez różne formy artystycznej ekspresji a doskonaleniem ich wyobrażeń odtwórczych w nauczaniu takich przedmiotów jak geometria, biologia, historia i inne stanowi ważny problem pedagogiczny [11].

W ścisłym i nierozerwalnym związku z procesami spostrzegania i obserwacji występuje proces uważania. S. Szuman stwierdził, iż „uwaga jest takim stanem i poziomem aktywności nerwowej w korze mózgowej, który przygotowuje, a następnie podtrzymuje sprawną pracę organizmu w zakresie jego poznawczej i celowej działalności w otaczającym świecie” [12]. Uwaga dzieci rozwija się i kształtuje pod wpływem nauki szkolnej, stając się coraz bardziej zdolną do koncentracji, trwałości i przerzutności. Zwiększa się też jej pojemność. Dla dzieci w wieku wczesnoszkolnym charakterystyczna jest uwaga skierowana na przedmioty i zjawiska zewnętrznego otoczenia.

J. P. Pawłow stwierdza, że „ jest rzeczą powszechnie znaną, iż słabe i jednostajne bodźce czynią ludzi apatycznymi i ospa­łymi, a niektórych wprost usypiają” [13]. Uwaga dzieci aktywizuje się, gdy uwzględnia się i wykorzystuje w procesie nauczania ich zainteresowania i wiąże nowy materiał z dawnymi ich wiadomościami, nawykami i doświadczeniami. Materiał nauczania łatwo przyswajają sobie wtedy, gdy ma on elementy nowości, pobudzające ich zainteresowania i gdy jednocześnie całość materiału nie jest całkiem obca. W toku stosowania różnych metod i sposobów aktywizowania uwagi dzieci tworzy się u nich i umacnia nawyk uważania, który staje się cechą charakteru i ujawnia się wtedy, gdy wymagają tego warunki uczenia się. Nie wszystko jednak w mobilizowaniu i rozwijaniu uwagi zależy od organizacji procesu nauczania. Ważnym czynnikiem jest własna aktywność dziecka. Uwaga uczniów nasila się, staje się trwalsza, kiedy przejawiają aktywność, zainteresowanie i umieją podejmować wysiłki w pracy szkolnej. Ponadto w pracy nad wytwarzaniem nawyków uważania należy uwzględniać indywidualne właściwości dzieci: aktywność, tempo pracy, zdolności. Nauczyciele i wychowawcy w zbiorowym nauczaniu muszą posiadać podzielną uwagę. Tę właściwość rzadko posiada uwaga dzieci, jest ona nabywana w okresie młodości i w wieku dojrzały pod wpływem równoczesnego wykonywania wielu czynności [14].

---

[1] M. Lelonek (red.), T. Wróbel, Praca nauczyciela i ucznia w klasach 1-3, WSiP, Warszawa1990, s. 42.

[2] L. Wołoszynowa, Młodszy wiek szkolny, op. cit., s. 533.

[3] S. Szuman, Psychologia wychowawcza wieku szkolnego, Wiedza. Zawód. Kultura, Kraków 1947, s. 99, cyt. za: L. Wołoszynowa, Młodszy wiek szkolny, op. cit., s. 566.

[4] L. Wołoszynowa, Młodszy wiek szkolny, op. cit., s. 530.

[5] Cyt. za: E. Hurlock, Rozwój dziecka, t. I, Warszawa 1985, s. 128.

[6] L. Wołoszynowa, Młodszy wiek szkolny, op. cit., s. 533.

[7] Ibidem, s. 570.

[8] S. Szuman, Z zagadnień rozwoju psychicznego, [w:] Fragmenty psychologii, Katowice 1958, s. 67.

[9] M. Żebrowska, Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży, PWN, Warszawa 1982, s. 45.

[10] M. Przetacznikowa, op. cit., s. 124.

[11] M. Przetacznik-Gierowska, G. Makiełło-Jarża, Psychologia rozwojowa i wychowawcza wieku dziecięcego, op. cit., s. 126.

[12] S. Szuman, Aktywizowanie i kształtowanie uwagi dowolnej uczniów na lekcjach, PZWS, Warszawa 1961, s. 19.

[13] J. P. Pawłow, Wykłady o czynności mózgu, PZWL, Warszawa 1951, s. 331.

[14] Zob. L. Wołoszynowa, Młodszy wiek szkolny, op. cit., s. 571 – 575.