Przed przystąpieniem do realizacji metod preorientacyjnych ważne jest, by najpierw zorientować się w rozwoju umysłowym i predyspozycjach każdego dziecka, uczęszczającego do przedszkola. Działania wchodzące w skład preorientacji zawodowej dotyczą nie tylko wiadomości o zawodach, ale także informacji o samym dziecku. Mowa tutaj chociażby o zespole cech psychofizycznych i zainteresowaniach, które towarzyszą mu już od najmłodszych lat[1]. Szczególnie ważny jest zasób słów, jaki posiada dziecko rozpoczynające edukację przedszkolną. Jeśli jest ubogi, trzeba go najpierw rozszerzyć, stosując odrębne czynności przygotowawcze. Trafną metodą jest w tym przypadku częsta rozmowa z najmłodszymi. Zadajemy im pytania i odpowiadamy na ich zapytania, pamiętając o użyciu słowa „zabawa” w odniesieniu do czynności zabawowych. Jeśli dziecko przyswoi wyżej wspomniane pojęcie, można przystąpić do próby wyjaśnienia znacznie trudniejszego słowa, jakim jest „praca”.
W wychowaniu przedszkolnym najwcześniej zaobserwować można działania preorientacyjne, związane z poznawaniem różnych rodzajów pracy zawodowej ludzi. Przedszkole stwarza możliwość poznania i obserwacji ludzi pracujących w różnorodnych zawodach (np. sprzątaczka, kucharka, nauczyciel, pracownik świetlicy, lekarz). [2] Odpowiednią i najprostszą metodą do zapoznania się z formą pracy jest wycieczka na teren przedszkola połączona z obserwacją pracy, oglądaniem narzędzi i środków pracy w danym zawodzie. Można przeprowadzić także krótki wywiad z poszczególnymi pracownikami placówki przedszkolnej w celu poszerzenia wiedzy na dany temat.
Zdobyte doświadczenia i przetworzone wiadomości służą uruchomieniu dalszych działań, które wyrazić można poprzez:
v wypowiedzi w formie słownej (opowieść o tym, co robi dany pracownik na terenie przedszkola, na czym polega jego praca, jakimi narzędziami się posługuje, jak wygląda jego dzień pracy, czy jego zawód jest ważny i społecznie użyteczny);
v twórczą i aktywną działalność dziecka obrazującą pracę poznanych pracowników (rysunki, wyroby z plasteliny, wyklejanki itp.);
v zabawy o różnej tematyce, związane z naśladowaniem czynności i pracy w poznanych zawodach.
Na początku okresu przedszkolnego zapoznajemy jednostkę jedynie z kilkoma zawodami, związanymi z najprostszymi czynnościami, które dziecko może samo obserwować i wykonywać. Wiąże się to z obrazowym charakterem myślenia przedszkolaków.
„Jest wiele okazji do tego, by małe dziecko mogło się zetknąć bezpośrednio z pracą ludzi w swoim najbliższym otoczeniu. Podczas dokonywania zakupów ma możliwość obserwowania pracy sprzedawcy, w czasie wizyty u lekarza styka się z lekarzem i pielęgniarką, na poczcie z listonoszem, w trakcie jazdy autobusem z kierowcą pociągu z konduktorem […] Podczas tych obserwacji niezbędna jest pomoc dorosłego opiekuna dziecka. Jego rola polega na rozbudzeniu ciekawości dziecka pracą ludzi dorosłych, wyjaśnieniu mu poszczególnych czynności oraz znaczenia i roli danego zawodu, wprowadzeniu do słownika dziecka nazw zawodów oraz słowa praca”. [3]
Wymienione przez Szczepana Skrzypca czynności przygotowawcze mogą posłużyć do tego, by już pod koniec okresu przedszkolnego dzieci zaznajamiały się z pojęciem zawodu jako czynności prowadzącej do określonych rezultatów.
Program wychowania przedszkolnego formułuje zadania dla wychowania społeczno-moralnego i ćwiczenia wiążące się z pracą. Brakuje jednak kształtowania postaw, które spełniają podstawową rolę w przygotowaniu do podjęcia pracy zawodowej.
Zajęcia zawodoaznawcze organizowane w placówkach przedszkolnych dają pożądane rezultaty. Wykorzystywać można takie metody jak:
v spotkania z rodzicami, którzy reprezentują różne zawody;
v wycieczki do różnorodnych zakładów pracy;
v gry i zabawy dotyczące zawodów;
v inscenizacje, przedstawienia;
v czytanie książek i czasopism związanych z pracą zawodową.
Niebagatelne znaczenie mają spotkania zawodoznawcze, które można organizować dla dzieci już w wieku przedszkolnym. Zapraszani zostają na nie przedstawiciele poszczególnych gałęzi przemysłowych, którzy opowiadają na zadawane pytania związane z pracą oraz opowiadają o charakterze swojego zawodu. [4] Ważna jest także atmosfera, w jakiej przebiega rozmowa na zajęciach czy spotkaniu. Powinien dominować przede wszystkim nastrój powagi, poszanowania każdego rodzaju pracy, obowiązkowości i pozytywnego stosunku do wszelkich rodzajów prac. Dzięki temu, dziecko podobnie potraktuje swoją przyszłą pracę zawodową.
Treści z zakresu preorientacji zawodowej stają się punktem wyjścia dla zaplanowania i przygotowania zagadnień tematycznych o charakterze zawodoznawczym. Są one stymulatorami, które uruchomione mogą zostać jedynie przez nauczyciela. Trafną metodą preorientacyjną może być problematyka związana ze świętami pracowników różnych grup zawodowych. Poprzez organizację na terenie przedszkola różnego rodzaju uroczystości np. z okazji Dnia Kolejarza czy Dnia Górnika dzieci kształtują w sobie pozytywną postawę wobec zawodu, wyrabiają pochlebny stosunek do każdego rodzaju pracy, z szacunkiem odnoszą się do nowopoznanego zawodu. Dowodzą temu słowa M. Gostkowskiej i J. Potemskiej, które piszą, że „niezwykle ważne jest wpojenie dzieciom przekonania o tym, że nie istnieją zawody „złe i „dobre”, „lepsze” i „gorsze”. Każdy poznany zawód powinien być postrzegany jako ważny i zasługujący na szacunek”. [5]
W związku z charakterystycznym dla przedszkolaków myśleniem konkretnym i obrazowo-ruchowym, zakres preorientacji zawodowej powinien dotyczyć przede wszystkim zawodów, które dzieci mają okazję poznać poprzez obserwację i bezpośredni kontakt[6]. Obiektem poznania powinny być zawody z bliskiego otoczenia, z którymi dzieci stykają się bezpośrednio. Odpowiednią metodą związaną z preorientacją zawodową jest wycieczka do zakładu pracy, gdzie najmłodsi mają bezpośredni kontakt z odwiedzanym miejscem, zasięgają informacji od fachowców, obserwują rytm pracy pracowników. Również wizyty w zakładach pracy stanowią porównanie wiadomości zdobytych na zajęciach czy poprzez środki masowego przekazu z autentyczną działalnością zawodową i warunkami pracy. Powinna mieć miejsce konfrontacja wyobrażeń o pracy zawodowej z konkretną rzeczywistością zawodową, panującą w danym miejscu pracy[7]. Jeśli wycieczki na teren zakładu pracy stają się niemożliwe, konieczne jest zgromadzenie i przekazywanie dzieciom bogatego materiału ilustracyjnego, obrazującego pracę w danym zawodzie.
Zapoznawanie dzieci przedszkolnych z tematyką preorientacji zawodowej wykonuje się przede wszystkim w formie zabaw indywidualnych i zespołowych. Wiedzę o zawodach dzieci wyrażają m.in. przez aktywność na zajęciach i bogatą twórczość artystyczną.
Najmłodsi charakteryzują się odbiorem pracy zawodowej w formie marzeń i życzeń zawodowych. Rozmowa inicjowana przez nauczyciela staje się podstawową metodą preorientacyjną, związaną z poznaniem dziecięcego świata wyobraźni.
Dzieci w wieku przedszkolnym zakres czynności związany z preorientacją zawodową wyrażać mogą m.in. poprzez:
v umiejętność odtwarzania w formie zabawowej określonych czynności związanych z poznawanymi zawodami;
v korzystanie z zabawek przedstawiających m.in. narzędzia lub maszyny zgodnie z przeznaczeniem;
v łatwość przeprowadzenia zabawy o charakterze konstrukcyjnym według z góry ustalonego planu;
v umiejętność wykonania określonego zadania zgodnie z wcześniej przyjętym wzorem;
v wykonywanie wszelkich podstawowych czynności samoobsługowych;
v łatwość w posługiwaniu się prostymi narzędziami;
v regularne wykonywanie prac użytecznych, które mają znaczenie dla całej rodziny;
v dobrą organizację zabawy i pracy;
v doprowadzenie rozpoczętych czynności do formy końcowej;
v utrzymywanie porządku podczas pracy i zabawy;
v udział w zabawach zespołowych;
v zdolność współdziałania z innymi dziećmi.[8]
Zdolność odtwarzania czynności zawodowych i posługiwania się narzędziami dziecko zdobywa dzięki metodzie samodzielnego wykonywania zadań według zaobserwowanego wzoru. Naśladowanie będzie mogło mieć miejsce tylko wtedy, gdy umożliwi mu się obserwację czynności zawodowych. Dziecko w wieku przedszkolnym musi stykać się z różnego rodzaju zawodami, by potem zaobserwowane czynności odtworzyć w zabawach o szerokiej tematyce.
Pojmowanie znaczenia zawodu u małego człowieka powinno opierać się na opanowaniu trzech niezbędnych aspektów: ekonomicznego, czynnościowego i społecznego. Wiedza związana ze stroną ekonomiczną zawodu polega na tym, że dziecko ma świadomość, że za wykonanie jakiejkolwiek pracy zawodowej otrzymuje wynagrodzenie w postaci pieniędzy. Dzieci kończące edukację przedszkolną potrafią zrozumieć zawód, jako czynność, która prowadzi do określonego rezultatu. Rozumienie aspektu społecznego związanego z zawodem pod koniec wieku przedszkolnego dokonuje się poprzez zaakcentowanie konieczności społecznego podziału pracy oraz uświadomienie związane ze znaczeniem każdego zawodu dla człowieka.
Pod koniec wieku przedszkolnego dzieci powinny znać już kilkanaście zawodów z różnych dziedzin gospodarki, nadal jednak powinny być one związane z pracami ręcznymi. Powinno się wprowadzić także niezbędne pojęcie, jakim jest „wykształcenie”[9].
Zasadniczą metodą do osiągnięcia wymienionych zamierzeń jest rozmowa z dzieckiem, która połączona jest także z obserwacją ludzkiej pracy. Korzystanie z różnych książek i czasopism dziecięcych oraz opowieści o wszelkiego rodzaju pracach także stają się skuteczne. Dzieci przedszkolne poznają zawody przez zabawy oraz prace użyteczne w rodzinie i przedszkolu.
Starsze dzieci w wieku przedszkolnym powinny zwracać uwagę nie tylko na same czynności zawodowe, ale także na rezultaty, do jakich prowadzą. Podkreślić należy użyteczność danego produktu lub usługi i na jego społeczną wartość.
Najtrudniejszy do zrozumienia dla dziecka przedszkolnego jest społeczny przejaw pracy zawodowej. Ciężko im zrozumieć, że ludzka praca odbywa się w różnych formach, chociażby poprzez przygotowanie tworzywa, produkcję czy rozprowadzanie już gotowego wyrobu. Niezbędne w tym przypadku staje się akcentowanie, jakie zawody są konieczne do danej produkcji oraz podkreślanie ważności i społecznego znaczenia każdej działalności. Dzięki temu sposobowi uświadamiamy dzieciom, że cennym i szanowanym człowiekiem można stać się poprzez wzorową pracę w swojej profesji.
Znajomość obszaru preorientacyjnego zbadać można poprzez obserwację wypowiedzi dzieci o różnych zawodach. Wykorzystywana zostaje do tego metoda posługiwania się obrazkami o tematyce zawodowej. Chcąc zbadać preferencje dziecka powinno wręczać się obrazki o identycznej szacie graficznej, by wybierając zawód nie brało pod uwagę cech nieistotnych. Podczas rozmowy padają pytania dotyczące pracy i zawodu takie jak: Gdzie pracuje mama i tata?, Kim chcesz zostać jak urośniesz?, Kto piecze chleb? Dzieciom starszym zadaje się pytania stosunkowo trudniejsze, np., Jaki zawód wykonuje twój tata i mama?, Kim chciałbyś być w przyszłości?, Jakie znasz zawody?[10]
Pedagog poprawnie realizuje zakres preorientacji zawodowej tylko wtedy, gdy jego działania odbywają się w sposób planowy i systematyczny. Kilka zajęć o tematyce preorientacyjnej w ciągu roku nie da właściwego efektu. Metodyka preorientacji zawodowej posiada ogrom treści, jakie trzeba wykorzystać znacznie częściej. Tematykę zajęć należy dobierać tak, by dzieci zapoznały się z możliwie różnorodną pracą zawodową ludzi[11].
[1] M. Gostkowska, J. Potemska, op. cit., s. 33.
[2] K. Zielińska, op. cit., s. 29-39.
[3] S. Skrzypiec, op. cit., s. 151.
[4] S. Szajek, op. cit., s. 192.
[5] M. Gostkowska, J. Potemska, op. cit., s. 38.
[6] K. Zielińska, op. cit., s. 29-39.
[7] S. Szajek, op. cit., s. 191.
[8] S. Skrzypiec, op. cit., s. 150.
[9] tamże, s.153.
[10] tamże, s. 156.
[11] K. Zielińska, op. cit., s. 29-39.
Prezentacja prac o tematyce roli współczesnego przedszkola 